Crkva Studenica je građena od 1183. do 1196. godine. Tada se Stefan Nemanja na državnom saboru odrekao prestola u korist svog srednjeg sina Stefana i zamonašio i dobio ime Simeon. Dve godine kasnije, Sveti Simeon odlazi na Svetu goru, gde se 26. februara 1199. godine i upokojio u Manastiru Hilandar.
Mošti Stefana Nemanje, odnosno monaha Simeona, 1206. godine Sveti Sava donosi u Srbiju i zajedno sa braćom ih polaže u već pripremljenu grobnicu u Bogorodičinoj crkvi, gde i danas mošti počivaju.
Od 1206. godine pa do polovine druge decenije 13. veka Sveti Sava boravi u Studenici kao starešina – iguman, u činu arhimandrita. Pod Savinim starateljstvom Manastir Studenica je postao kulturni, duhovni i medicinski centar srednjovekovne Srbije.
“Pomenite Savu grešnoga”
Sveti Sava je dao i da se na crkvi ispiše natpis:
“Ovaj presveti hram prečiste vladičice naše Bogorodice sazdan bi veleslavnim … velikim županom i svatom (prijateljem) cara grčkog Kir Alekse – Stefanom Nemanjom (koji je) primio anđeoski obraz (kao) Simeon monah … (A završen – naslikan – bi trudom velikog župana … Stefana … i) velikog kneza Vukana godine 6717. (to je 1209. godina), indikta 12. i mene koji sam tu radio pomenite Savu grešnoga”
Bogorodičina crkva je jednobrodna građevina sa polukružnim oltarskim prostorom i apsidama, na istoku, i unutrašnjom pripratom na zapadu.
Nemanjina crkva spolja je pokrivena belim mermerom, i odražava skladan odnos dva arhitektonska stila – istočnog i zapadnog – koja su se, baš kao i kulture, vekovima preplitale na ovim prostorima. Na fasadi se prepoznaju i uticaji romanike, koja je tada bila dominantan graditeljski stil u zapadnoj Evropi, i vizantijski stil kakav se negovao u Solunu i Carigradu.
Majka crkava
Kako su svi potonji vladari dinastije Nemanjić svoje zadužbine gradili ovim stilom, Studenica je nazivana i Majkom crkava, kako zbog graditeljskog stila koji je započela, tako i zbog toga što je njen ktitor sam rodonačelnik vladarske loze.
Vrhunac umetničkog oblikovanja u Studenici predstavljaju četiri portala, među kojima se posebno izdvaja zapadni portal, smešten između spoljne i unutrašnje priprate.
Bogorodičina crkva živopisana je u vreme kneza Vukana, najverovatnije uz pomoć brata Stefana Prvovenčanog.
Najsavršenije Raspeće Hristovo
Prvobitni živopis delom je sačuvan u oltaru, potkupolnom prostoru, na zapadnom zidu i u donjim zonama naosa. Centralno mesto u oltaru zauzima kompozicija Bogorodice sa anđelima, a u zoni ispod nalazi se predstava Pričešće apostola.
Starom slikarstvu pripadaju i predstave Blagovesti i Sretenje na zapadnom delu oltarske pregrade. Najmonumentalnija, a po umetničkim odlikama najsavršenija, je kompozicija Raspeće Hristovo, u naosu, piše National geographic Srbija.
Spoljašnju pripratu sa bočnim paraklisima je oko 1230. podigao unuk Stefana Nemanje, kralj Radoslav. Severni paraklis Radoslav je posvetio prepodobnom Simeonu Mirotočivom.
Od 1986. godine Manastir Studenica je pod zaštitom Uneska.
