Dok je jedan od prelomnih datuma novije srpske istorije, puč i demonstracije u Beogradu 27. marta 1941, poslednji put umetnički relevantno obrađen pre više od četrdeset godina, kada je u produkciji TV Beograd realizovana serija Save Mrmka “Slom 1941”, karakter Čemberlenove uloge u događajima koji su prethodili izbijanju Drugog svetskog rata ovih dana je ponovo u centru pažnje zahvaljujući Netfliksovom filmu “Minhen – na ivici rata”, snimljenom po romanu britanskog pisca Roberta Herisa.
a li se sećate one čuvene scene iz Bulajićeve Neretve kada Sava Kovačević ožeže rafalom iz puškomitraljeza po Koči Popoviću, koji se vraća iz Konjica, gde je kao izaslanik Vrhovnog štaba učestvovao u pregovorima sa nemačkim oficirima?
Ne brinite, sa vašom memorijom je sve u redu, jer ovde opisane kadrove nikada nisu snimili ni Veljko Bulajić, ni Šiba Krvavac, niti bilo koji drugi jugoslovenski reditelj. Simbolička atraktivnost tog trenutka iz istorije Drugog svetskog rata bila je i ostala isuviše škakljiva da bi se na njegovu ekranizaciju trošila popularnost slavnih jugoslovenskih glumaca.
A da je nepisani kodeks žanra partizanskog filma dozvoljavao tematizovanje ovakvih i sličnih sivih epizoda iz četvorogodišnje borbe svih naših naroda i narodnosti protiv stranih zavojevača i domaćih izdajnika, onda bi Savu Kovačevića, kao u Delićevoj Sutjesci igrao Ljuba Tadić, dok bi Koču Popovića mogao da odigra i neki statista sa zadatkom, jer su ovakve scene i inače snimane iz ugla protagoniste koji škilji preko nišana mitraljeske cevi, dok je antagonista tek laka meta čije zaleganje i hvatanje i najmanjeg zaklona dobra muzička tema čini još atraktivnijim.
Pošto je ovaj specifični žanr, sem onim zanatskim, bio strogo omeđen i nedvosmilenim ideološkim regulama, scena u kojoj Sava Kovačević (koji će tog istog leta poginuti na Sutjesci), ljut zbog pragmatičnosti svojih nadređenih, puca na Koču Popovića (koji će tog istog leta, ignorišući naređenje Vrhovnog štaba, uspeti da se probije iz neprijateljskog obruča na Sutjesci) nikada nije snimljena, baš kao što, za sada, nemamo pripovetku ili roman o Martovskim pregovorima.
Vođeni poslednjih dana zime i prvih dana proleća 1943, pregovori u Zagrebu između predstavnika narodnooslobodilačke vojske i Vermahta bili su direktan nastavak pomenutog prvog ostvarenog kontakta zaraćenih strana u Konjicu. Partizansku delegaciju činili su Koča Popović, Vladimir Velebit i Milovan Đilas. Za vreme boravka u glavnom gradu NDH, kažu, Koča Popović je odlazio u bioskop, Velebit je boravio u stanu svojih roditelja, dok je Đilas uspeo da obnovi jednu predratnu sentimentalnu vezu (ne misli se na Miroslava Krležu!). Ovu gotovo nadrealnu sezonu mira u Agramu prekinuo je lično Adolf Hitler, koji je svojim oficirima naredio momentano prekidanje svih daljih pregovora sa „banditima”.
Koča Popović
Time su stvoreni uslovi za izmaštavanje Valtera, Prleta, Tihog i svih ostalih superheroja jugoslovenske pop-kulture. Ali, čak i da su ovi pregovori urodili bilo kakvim plodom, generacije jugoslovenske omladine teško da bi mogle biti vaspitavane na slici Koče Popovića koji u pratnji nemačkih vojnika sedi u tami zagrebačkog bioskopa.
Umesto ove malograđanske žanr-slike, u našu antifašističku s(a)vest zauvek se urezala scena iz Bulajićeve Kozare u kojoj Bata Živojinović, sakriven u mišiju rupu, golim dlanom prkosi oštrici šiljka fašističke mračne sile, uspevajući da spase svoju ćerkicu, koja samo što je ostala bez majke!
List na vetru i motor sa prikolicom
I zaista, ratove dvadesetog veka pamtimo najpre po slikama. Čovek ne mora da zna ništa o uzrocima i posledicama Prvog svetskog rata, o genezi političkih borbi koje su dovele do izbijanja Španskog građanskog rata, o ukupnom broju žrtava palih tokom Drugog svetskog rata, ili o razlozima zbog kojih je SAD-u trebalo toliko dugo da napuste Vijetnam, a da opet bude u pravu kada kaže da vrlo dobro zna o čemu govorimo kada govorimo o ratu. Dovoljno je videti fotografije „solunca” Dragutina Matića – Oka sokolovog, „Smrt republikanskog borca” Roberta Kape, „Česlavu Kvoku” Vilhelma Brasea ili „Napalm devojčicu” Nika Uta, pa osetiti svu dramatiku i užase koje sa sobom donosi ratni vihor.
Dragutin Matić, “Oko sokolovo”, „Smrt republikanskog borca”, Česlava Kvoka, “Napalm devojčica”
Ipak, jedna od najčuvenijih fotografija od kojih je sazdano kolektivno fotografsko sećanje čovečanstva na Drugi svetski rat snimljena je nepunih godinu dana pre nego što je Nemačka napala Poljsku.
Na njoj se nalazi britanski premijer Nevil Čemberlen i maše papirom koji je nekoliko sati ranije potpisao sa vođom nemačkog Rajha što je, prema rečima predsednika vlade Njenog veličanstva, trebalo da predstavlja garanciju za dugoročni mir.
Nevil Čemberlen posle potpisivanja Minhenskog sporazuma sa Hitlerom 30. septembra 1938.
Jedan drugi predratni prizor uhvaćen okom kamere svojom energijom gotovo da „garantuje” početak rata u Jugoslaviji.
Reč je o čuvenoj fotografiji snimljenoj tokom demonstracija održanih u Beogradu 27. marta 1941. godine na kojoj skoro možemo i da čujemo kako tri muškarca na motoru s prikolicom uzvikuju parole „Bolje grob nego rob!” i „Bolje rat nego pakt!”
Beograd, 27. marta 1941.
Prepunjene istorijskim kontekstima o kojima istoričari i drugi istraživači još uvek nisu dali svoju poslednju reč, obe fotografije ne prestaju da zrače svojevrsnom potrebom da budu fikcionalizovane.
I dok je jedan od prelomnih datuma novije srpske istorije poslednji put umetnički relevantno obrađen još pre više od četrdeset godina, u vreme SFRJ, kada je u produkciji TV Beograd realizovana trodelna serija Save Mrmka „Slom 1941“, koja je rađena po istoimenom dramskom predlošku Svete Lukića, karakter Čemberlenove uloge u događajima koji su prethodili izbijanju Drugog svetskog rata ovih dana je ponovo u centru pažnje zahvaljujući Netfliksovom filmu Minhen – na ivici rata, snimljenom po romanu britanskog pisca Roberta Herisa.
Minhenska konferencija u književnosti…
Ako razmišljanja pojedinih savremenih naučnika o karakteru današnjeg poimanja same srži istorijske nauke pretočimo u tvrdnju da istoriju više ne pišu pobednici, nego oni koji umeju dobro da pišu, onda bismo bez imalo oklevanja mogli da kažemo kako su romani Roberta Herisa svojevrsni udžbenici.
Najbolji primer ovog gotovo savršenog spoja naučne ozbiljnosti i pripovedačkog umeća jeste upravo Herisov roman Minhen, izašao 2017, da bi ga kod nas, u prevodu Nikole Pajvančića objavila beogradska „Laguna” dve godine kasnije.
Knjiga se bavi vrhuncem političke krize u Evropi nastale Hitlerovom rešenošću da, nakon aneksije Austrije, pod okrilje Trećeg rajha stavi i sudetsku oblast, koja je posle Prvog svetskog rata pripala novoformiranoj Čehoslovačkoj. I dok je Austrija pokorena bez ispaljenog metka, Čehoslovačka je nameravala da se brani, uzdajući se u sporazume koje je imala sa Francuskom i Velikom Britanijom. Za rat, međutim, vojnički nisu spremni ni Velika Britanija, ni Nemačka. I dok Čemberlena o lošoj opremljenosti ratne avijacije i mornarice informišu njegovi ministri, neki od vodećih nemačkih generala spremni su da eventulani ponovni poraz na vojničkom polju spreče kovanjem zavere protiv Hitlera.
Heris je za roman posvećen događajima koji su se odvijali neposredno pre održavanja i tokom samoga trajanja Minhenske konferencije krajem septembra 1938. godine, građu prikupljao skoro punih trideset godina. U priči o danima u kojima su vođeni mirovni pregovori koji će tek odložiti početak Drugog svetskog rata, Herisa su pre svega interesovali uloga i ličnost tadašnjeg britanskog premijera Nevila Čemberlena, o kome je pre svega britanska, a potom i svetska javnost, do danas zadržala isključivo negativan stav.
„Sadašnjost svake države oblikuje tumačenje njene prošlosti”, rekao je Heris povodom nedavne premijere filma snimljenog po njegovom romanu. „Postoji jasna slika ovoga ostrva ostavljenog od svih, slabog, bez ikakve odbrane, koje je uspelo nekako da se presabere zahvaljujući isključivo svojoj snažnoj volji. Pa, ništa od toga nije baš sasvim tačno. A Čemberlen je za mene tragični heroj. On ne uspeva, ali ima nečega dostojanstvenog u tom pokušaju – ničega bednog, kako se o tome redovno pisalo.”
Robert Heris
Čemberlen u datim istorijskim okolnostima sudetske krize zaista i jeste u središtu Herisove pripovedačke pažnje, iako su glavni junaci Minhena plod piščeve mašte.
Mladog Engleza i mladoga Nemca, nekadašnje prijatelje sa Oksforda, sudetska kriza zatiče na činovničkim mestima blizu Čemberlenu i Hitleru. Mladi Nemac ujedno je i deo grupe sastavljene od državnih službenika i vojnih starešina koja po svaku cenu namerava da zaustavi Hitlerove osvajačke namere. On dolazi u posed dokumenta koji dokazuje Hitlerove krajnje namere i dobija zadatak da se tokom trajanja Minhenske konferencije po svaku cenu nađe sa svojim nekadašnjim britanskim kolegom, ne bi li na vreme o tome obavestili Čemberlena.
Zadovoljavajući sva pravila žanra istorijskog trilera, znalački gradeći napetost tako što sve brže odvijanje istorijskih događaja prekida kratkim izletima u bezbrižniju studentsku prošlost dva glavna junaka, Heris pažljivijem i znatiželjnijem čitaocu pruža jedinstvenu priliku da pronikne u samu srž šekspirijanske istorijske drame u kojoj se našao Čemberlen.
Potpisnici Minhenskog sporazuma
Portretišući ga očima mladog i darovitog oksfordskog đaka, Heris poseže za onom preko potrebnom krajnjom subjektivnošću bez koje nema književne istine. Kao kolateralni ćar ovakvog postupka izranja sva ona imperijalna delikatnost britanskog parlamentarnog sistema čija čak preterana posvećenost formi zapravo predstavlja njegovu suštinu.
… I na filmu
Gotovo ničega od svega navedenog nema u filmu koji je u Netfliksovoj produkciji režirao nemački reditelj Kristijan Švočov, a u kome ulogu Nevila Čemberlena tumači Herisov dobar prijatelj Džeremi Ajrons. Iako je i sâm autor razmišljao o ekranizaciji svoga romana i pre nego što ga je uopšte objavio, pa se njegov literarni predložak ritmom događaja i vizuelnošću stvorenog književnog sveta naprosto nudi filmskoj montaži i kadriranju, film Minhen – na ivici rata ne dobacuje dalje od jeftine, zbrzane produkcije čiji je jedini cilj da zabavi.
Potpisnici Minhenskog sporazuma u filmu “Minhen – na ivici rata”
Čini se da bi bilo mnogo plodotvornije da je od romana Minhen napravljena kraća serija, jer bi u njoj onda bilo dovoljno mesta za dramatizaciju svih onih sitnih detalja u kojima i leži Herisovo pripovedačko majstorstvo.
Ovako su gledaoci lišeni nekoliko bitnih epizoda, među kojima se izdavajaju sjajno dočaran let avionom, te način na koji su i Nemci i Britanci tretirali članove češke delegacije, koji su za vreme trajanja konferencije bili zatočeni u sobi hotela u kome je bila smeštena i britanska delegacija.
Takav površni pristup u ekranizciji višeslojnog Herisovog teksta čak je uspeo donekle da poništi i svu raskoš Ajronsovog glumačkog majstorstva. Pa ipak, njegov Čemberlen brani navedene Herisove reči o čoveku od krvi i mesa koji se suočio sa Hitlerovim poimanjem vođenja međunarodne politike i koji je iz te borbe izašao kao poražen, ali ni u kom slučaju kao ponižen i ismejan.
Mnogo gore po film pokazala se odluka produkcije da Hitlera glumi Urlih Mates, koji je ranije igrao Gebelsa u filmu Hitler, poslednji dani, a da se u ulozi nemačke devojke Lene, koja postaje jedna od brojnih žrtava nasilnog nacističkog režima, nađe Liv Liza Fris, koju pamtimo po ulozi Šarlote Riter u seriji Vavilon Berlin. Mates kao da je sve vreme glumio Gebelsa koji se maskirao u Hitlera, dok je Frisova i dalje bila jedna te ista Šarlota.
Domaća ekranizacija domaće istorije
Čemberlen je mesto britanskog premijera ustupio Vinstonu Čerčilu u maju 1940. godine, i nije bio među živima kada su 27. marta 1941. izbile velike demonstracije nakon što je Jugoslavija dva dana ranije pristupila Trojnom paktu.
O uzrocima i posledicama ovih demonstracija napisano je mnogo istorijskih radova i većina istraživača se slaže kako je u ovim događajima svoje prste bila uplela britanska obaveštajna služba. Bilo kako bilo, vojni puč, nemački napad na Jugoslaviju, podizanje ustanka, građanski rat i stvaranje socijalističke republike na tlu Kraljevine Jugoslavije učinili su da jedna naša istorijska ličnost doživi Čemberlenovu sudbinu.
Reč je o knezu Pavlu Karađorđeviću, koga Heris na jednom mestu čak i pominje u romanu Minhen, ali ne u političkom kontekstu. A upravo je nezavidna politička pozicija u kojoj se ovaj ljubitelj umetnosti našao početkom Drugog svetskog rata uticala na to da ga ni više od osamdeset godina nakon odlaska u progonstvo „ne želi” nijedna od ovdašnjih istoričarskih struja.
Za razliku od Čemberlena, knez Pavle je imao sreće i sa književnom i sa filmskom fikcionalizacijom. Njegov tragični istorijski usud uspešno je oživljen u drami Slobodana Selenića Knez Pavle, koja je i izvođena na sceni Jugoslovenskog dramskog pozorišta sa Irfanom Mensurom u naslovnoj ulozi. A besmrtnim ga je učinio Stevo Žigon u već pominjanoj trodelnoj TV seriji Slom 1941.
Iako je u dramskom predlošku Svete Lukića i rediteljskom viđenju Save Mrmka uloga kneza Pavla tek jedna od epizoda, jer je glavni junak ove ideološki strogo kontrolisane filmske priče upravo sâm 27. mart, Stevo Žigon je od tek nekoliko replika u tek nekoliko scena u kojima se pojavljuje uspeo da stvori ličnost koju će pri svakom gledanju moći da razume svako ko to zaista i želi.
Jedan njegov uzdah u trodelnoj TV seriji Slom 1941 vredi više od celog Netfliksovog filma Minhen – na ivici rata.
Imajući u vidu Roberta Herisa, imaćemo, dakle, još mnogo toga da naučimo od Engleza, ali poredeći Stevu Žigona u ulozi kneza Pavla i Džeremija Ajronsa u ulozi Nevila Čemberlena, imali su i oni šta da nauče od nas.
