Piše: Zoran Čvorović
Dužničko ropstvo i predstavnička demokratija
Da li birač može slobodno da formira i izrazi svoju političku volju ako mu zakonodavac ne garantuje zaštitu egzistencijalnog imovinskog minimuma?
Uslovljavanje radnika da popuni menicu pre zaključenja ugovora o radu poništava sva međunarodnim konvencijama i ustavom zagarantovana radna prava, a radnika kao slobodnog prodavca radne snage pretvara u ucenjenog dužničkog roba. Šta onda preostaje od biračkog prava građanina koji svakog trenutka u postupku prinudnog izvršenja može da bude lišen celokupne svoje imovine? Da li birač može slobodno da formira i izrazi svoju političku volju ako mu zakonodavac ne garantuje zaštitu egzistencijalnog imovinskog minimuma, koji mu se ne može oduzeti po osnovu prinudne naplate bilo kakvog duga?
VLADAVINA LjUDI, NE ZAKONA Još je Ivan Iljin upozoravao da uvođenje političkog pluralizma posle pada komunističkog totalitarizma neće automatski dovesti do uspostavljanja istinske, ili njegovom rečju, „stvaralačke demokratije“ (I. Iljin, U potrazi za pravednošću, Cetinje, 2001). Da bi se to dogodilo, treba istovremeno stvoriti društvene i pravne pretpostavke koje bi omogućile biraču da postane stvarni, a ne tek nominalni nosilac biračkog prava, te da kao takav bude kadar za samostalno i odgovorno odlučivanje u višepartijskoj demokratiji. Među pretpostavkama „stvaralačke demokratije“ Iljin ubraja i umeće samostalnog privređivanja, što se ne poklapa sa ustanovom zakonom zaštićenog imovinskog minimuma, ali je ova ustanova nužna formalno-pravna pretpostavka za privrednu i političku autonomiju građanina-birača koju Iljin ima u vidu.
Osiromašeni i prezaduženi birač, koji u svakom trenutku može da ostane bez celokupne svoje imovine, najpoželjnija je meta različitih oblika izborne korupcije. Sledstveno, u onom demokratskom političkom sistemu u kome širenje političkih prava nije istovremeno praćeno zakonskim osiguranjem minimalne materijalne osnove imovinske samostalnosti svakog građanina, materijalna beda će neminovno postati ozbiljan faktor izborne neslobode. S tim u vezi, ozakonjenje ustanove zakonom zaštićenog imovinskog minimuma čini se neophodnim, mada ne i dovoljnim uslovom za sprečavanje pre svega takvih zloupotreba političke volje demosa koje dovode do uspostavljanja cezarističke umesto anonimne demokratije, odnosno vladavine ljudi, a ne zakona.
Još je Aleksis de Tokvil skrenuo pažnju na to da pojedini zakoni „mada spadaju, istina, u građanskopravni (imovinskopravni) poredak… trebalo bi ih staviti na čelo svih političkih institucija, jer oni neverovatno utiču na društveno stanje naroda, čiji su samo izraz politički zakoni“ (A. K. de Tokvil, O demokratiji u Americi, S. Karlovci, 2002). Ustanova zakonom zaštićenog imovinskog minimuma upravo spada u takve građanskopravne zakone koji mogu direktno da utiču na popravljanje najvažnijih ustanova predstavničke demokratije, a pre svega na delotvornost biračkog prava.
IZVOR DUŽNIČKOG ROPSTVA Pojava demokratije kao političkog režima u kome vlast vrši narod neposredno ili preko predstavnika izabranih na fer i slobodnim izborima, stoji u tesnoj vezi s promenama u sferi građanskopravne odgovornosti za dugove. Opšte je poznato da se nastanak demokratije vezuje za reformu koju je u Atini sproveo Solon. Dve Solonove mere smatraju se presudnim za uvođenje demokratije u atinskoj državi: obnova ustanove narodne skupštine (Eklezija), koja je u Atini bila organ neposredne demokratije, i ustanovljavanje najvišeg porotnog suda – Helijeje.
Nabrajajući „ono čime je Solon svoje zakone učinio narodnim“, Aristotel je navedenim javnopravnim merama dodao i Solonov zakon prema kome je ubuduće „bilo zabranjeno davati zajmove na telo“, pa su od tada Atinjani za dugove isključivo jemčili svojom imovinom. Iako bi odredba o ukidanju dužničkog ropstva sa stanovišta modernog prava pripadala oblasti građanskog (imovinskog) prava, Aristotel je ovaj propis s pravom svrstao u javnopravne mere kojima se demokratizovalo atinsko državno uređenje (Aristotel, Ustav atinski, Beograd, 1997). Od Solonovih reformi politički narod (demos) Atine činili su svi punoletni slobodni atinski građani, koji su bili nosioci skupa građanskih prava (time), između ostalog i prava učestvovanja u radu narodne skupštine. Samim tim su u narodnu skupštinu, kako beleži Plutarh, ušli pripadnici najnižeg atinskog društvenog razreda – teti, najamnici koji su živeli od ličnog rada i u čijim redovima treba tražiti do tada najznačajniji izvor dužničkog ropstva (Plutarh, Slavni likovi antike, Novi Sad, 1990). Kao što su sa statusom i čašću punopravnog slobodnog atinskog građanina bile nespojive telesne kazne i tortura, koja se mogla primenjivati samo nad robovima, tako je za Atinjane bilo neshvatljivo da punopravni građanin, koji u Ekleziji odlučuje o usvajanju zakona, a u Helijeji u svojstvu sudije-porotnika (dikast) deli pravdu, može da bude degradiran na nivo dužničkog roba. Statusnopravna degradacija koja je bila specijalitet despotske staroegipatske države, bila je nespojiva sa demokratskim poretkom Atine.
MODERNI TETI U srednjovekovnim staleškim monarhijama procesnim merama se obezbeđivala imovinska samostalnost nosilaca političkih prava. Pošto je u okvirima feudalne mešovite vlade neprikosnoveni plemićki posed sa imunitetskim privilegijama bio društveno-ekonomski temelj političkih prava plemićkog staleža, evropsko plemstvo se donošenjem feudalnih privilegija izborilo da samo mešoviti sud, sačinjen od vladara i plemića, može da izrekne kaznu konfiskacije plemićkog poseda, kojom se jedino kažnjavala veleizdaja. U onim srednjovekovnim državama u kojima se ne sreće takvo staleško procesno jemstvo imovinske, a posredstvom nje i političke autonomije plemstva (Vizantija, Srbija, Rusija), tamo nema ni feudalne mešovite vlade u punom smislu te reči. Pri tome ovaj zaključak ne sadrži vrednosni sud o jednom ili drugom državnom obliku, već se njime samo ukazuje na postojanje organske veze između političkih prava i garantija imovinske samostalnosti pojedinca u jednom državnom obliku koji je u srednjem veku preovlađivao u evropskim državama.
Građanske revolucije su proširile krug titulara političkih prava, jer su se ona proširila sa pripadnika plemićkog staleža na članove trećeg staleža, koji se proglasio za politički narod, kao što se to dogodilo u Francuskoj 17. juna 1789. godine kada su se poslanici trećeg staleža samokonstituisali u Narodnu skupštinu. Ipak, proces širenja političkih prava u evropskim zemljama tokom 19. veka nije automatski doveo do toga da svi stanovnici jedne države steknu status punopravnih građana, jer je veliki broj njih sve do dvadesetih godina 20. veka bio lišen biračkog prava po osnovu imovinskog stanja ili pola, te je samim tim taj deo stanovnika bio izuzet iz sastava političkog naroda jedne države.
Mada su građanske revolucije širokogrudo prenele na treći stalež politička prava koja je do tada uživalo plemstvo, liberalni vođi nisu trećem staležu obezbedili ni delić one ekonomske nezavisnosti koju je nekada uživalo plemstvo. U revolucionarnoj desakralizaciji izvora državne vlasti moderni „teti“ (nadničari) su u duhu teorije narodne suverenosti ovenčani najvišom originernom vlašću, koja je kao takva bila nedostupna atinskim „tetima“. Nad tim istim građanima-suverenima ostao je da stoji Damoklov mač imovinske degradacije na nivo materijalne bede jednog atinskog dužničkog roba. Za razliku od antičkih dužničkih robova, moderni „teti“ su kao i njihovi atinski prethodnici i u takvoj situaciji ostajali formalni titulari lične slobode i biračkog prava.
Piše: Zoran Čvorović za pecat.co.rs
