Uz Miloša Crnjanskog i svega još nekolicinu naših savremenih književnika, otac Justin je jedan od rijetkih čije riječi je moguće čitati ma odakle da se počne. U njemu je srpska teologija u HH vijeku doživjela svoj vrhunac. Upravo on nas je opominjao da se u nama stiču i prepliću ono trajno i svečovječansko sa onim našim, nacionalnim i posebnim
“Srna sam. U vasioni ja sam čulo tuge. Davno-davno, neko je proterao na zemlju sve što je tužno u svima svetovima i od toga salio moje srce. I otada ja sam čulo tuge. Živim time što iz svih bića i tvari sišem tugu. Po crnu kap tuge spusti u moje srce svako biće čim mu pristupim. I crna rosa tuge kao tanki potočić struji kroz moje vene. I tamo, u mome srcu, crna rosa tuge prerađuje se u bledu i plavičastu. Po mome biću razlivena je neka magnetska sila tuge. I sve što je tužno u svetu ona neodoljivo privlači i slaže u mome srcu. Zato sam tužnija od svih stvorenja. I imam suze za svačiji bol…”
Da vas neko upita “čije su ovo riječi?” – šta biste odgovorili? Kog modernog srpskog esejiste? Po nekom dubokom, kosmičkom osjećanju, bliske su Isidori Sekulić. A opet: nisu njene. Zahvaljujući progonstvu srpske bogoslovske esejistike na margine naše kulture one su poznate tek ljudima koji čitaju “teologiju”. Oni znaju da pripadaju ocu Justinu Popoviću, avi Justinu ili, zvanično, nakon kanonizacije. sv. Justinu Ćelijskom.
Ne tako davno, u istorijskim razmjerama, srpska građanska kultura ne samo da nije bila alergična na svoje pravoslavne korijene, već je kao cjelina srpskog sebepoimanja uključivala bogoslovsku misao, naročito esejistiku. Vladika Nikolaj Velimirović i o. Justin Popović bili su pojmljeni ne kao “crkveni pisci” već i legitimni moderni esejisti.
I inače: tokove filosofske misli i kulturnih ideja srpska teologija nije samo pratila već i stvarala. U konceptu Svetosavlja su se susretali, kako je uspješno pokazao B. Šijaković, Bergsonova i Špenglerova filosofija, ruska religiozna misao, šira filosofska i kulturološka problematika onog vremena i pravoslavna bogoslovska tradicija. U kolikoj mjeri je jedan Vladika Nikolaj bio pojmljen kao sastavni dio srpske književnosti najbolje govori činjenica da se Stanislav Vinaver osjećao dužnim da parodira “Reči o Svečoveku” u drugom izdanju “Nove pantologije pelengirike”, čime ga je zapravo uvrstio u one dostojne (ironičnog) oponašanja, rame uz rame sa tada aktuelnim piscima ali i sa Njegošem, Crnjanskim, Andrićem, Dučićem, Lazom Kostićem.
Srpska moderna teologija pojavljivala se u svakom kulturnom registru – od “pisama čitalaca” (više Nikoljevih knjiga), preko književno-bogoslovskih rasprava (Religija Njegoševa), kulturoloških studija (“Svetosavlje kao filosofija života”), do uzvišene i hermetične esejistike “Reči o Svečoveku”. Ova integrisanost srpske kulture i srpske teologije nasilno je razdrobljena 1945. godine i trajala je do kraja osamdesetih godina.
Tada je, recimo, Milan Radulović uvrstio dva eseja – jedan Nikolajev, a drugi oca Justina – u svoj izbor moderne srpske esejistike. No i tada je bilo snažnog otpora ponovnoj integraciji srpske religijske i svetosavne moderne esejistike. Lično mi je svjedočio da je jedan od ljudi koji su htjeli da ga zbog tog čina ostave bez posla na Institutu za književnost i umetnost nakon nekoliko godina nezadovoljno primjećivao da je Milan premalo Justina i Nikolaja donio savremenom srpskom čitaocu. No i to smo mi.
Ima, opet, kulturnih impulsa, onih iz prekih sudova i ideoloških čitanja, koji se reprodukuju i onda kada jednu ideologiju zamjeni druga, ali sa istim metafizičkim porijeklom, istim načinima obračunavanja sa neistomišljenicima i istim mentalnim ograničenjima. Bilo je to naročito vidljivo u proteklih nekoliko dana, od Spasovdana do danas. Mošti oca Justina su opet došle do grada u kome je, inače, o. Justin bio profesor Bogoslovije i Univerziteta (kako se, ponosno, potpisao na svojoj “Dogmatici”) i u kome je bio jedan od saosnivača Srpskog filosofskog društva.
U izvjesnom smislu Beograd se ocu Justinu proteklog Spasovdana izvinio za progonstvo na isti način na koji se Carigrad izvinjavao omiljenom Justinovom svetitelju – Jovanu Zlatoustu. Ispraćeni su kao prognanici, dočekani kao svetitelji. Ispratio ih je vojnik-nasilnik – dočekali vojnici svečane garde.
Naravno, prisustvo Svetog uvijek dovodi do reakcije destruktivnog. Tako se ovih dana neslavno proslavio izvjesni Vladimir Pajić ispred “Pokreta slobodnih građana” da pouči srpsku javnost o liku i djelu oca Justina Popovića i to, iznoseći niz tvrdnji koje bi bile sasvim komične da ne predstavljaju kontinuitet onog nasilnog kulturnog rascjepa između građanskog i nacionalnog koji je uveden 1945. godine.
Dakle: ono što Pajić i slični njemu pišu i govore nije po sebi ni opasno ni vrijedno osvrta već indikativno kao jedan obrazac (polu)razmišljanja koji je suštinski nasilno ostvaren u srpskoj kulturi. A on se ponavlja i obnavlja ne zbog svoje ubjedljivosti već zbog toga što se privatizacijom “građanske” pozicije ostvaruje trajno progonstvo “nacionalnog” na margine srpske kulture. Pajićev uradak zapravo odličan je pokazatelj potpune žanrovske, čak i stilske zavisnosti današnjih komesara u kulturi od komesara u kulturi 1945.
Najprije, retorički Pajić i PSG ostaju sasvim u 1945. budući da za sebe uzimaju pravo da zastupaju “civilizaciju”, kao i “prosvetiteljstvo” kojima se o. Justin navodno suprotstavlja svojom “anticivilizacijskom” retorikom. Iako se danas umjesto “diktature proletarijata” kao idejni stožer “napretka” postavlja “Evropa”, stvar ostaje bezmalo ista.
No koliko je poenta promašena, tj. koliko je o Justin i danas aktuelan i profetski mislilac najbolje govori eho njegovih riječi o Evropi: “Duša evropskog čoveka je razbijena, atomizirana; ogledan u njoj, ovaj svet liči na haotičnu lomljavu podivljalih stihija, koje nikako ne mogu da se sliju u milozvučnu simfoniju ljubavi.”
Nije li to savršena dijagnoza postmodernog osjećanja razbijenosti, fragmentacije, apsolutnog individualizma u kome svijet zaista jeste haotična lomljava podivljalih stihija? Druga stvar jeste u tome što se savremeni “Evropljanin” ne može opredijeliti šta u toj strasti prema fragmentisanju sebe da voli a šta da mrzi, kako da bude i razbijen i sastavljen, kako da istovremeno bude potpuni individualista kome je, opet, potrebna neka zajednica. Kada je govorio o bespuću Evrope (podrazumijevajući pri tom čitav Zapad), o. Justin je mogao samo da sluti i vidi razmjere ludila i bjesnila čiji smo savremenici.
Da li je o. Justin “kriv” što se današnji čovjek ne može sastaviti toliko koliko da kaže ko je i šta je njegovo “ja”? No “Evropa” – ako je uopšte ima – danas je neprevedivo više nalik na ono što je o. Justin proročki vidio nego na ono što “pro-evropski” političari u Srbiji održavaju kao privid Evrope. Vrijeme je dalo za pravo ocu Justinu, no problem sa srpskim pseudo-građanistima i “evropejcima” jeste taj što oni moraju da brane jednu već prohujalu viziju Evrope od stvarnosti Evrope – moraju da brane kao očajnici sopstvene zablude a kao politički trgovci zabludama, moraju da fatamorganu “Evrope” drže i dalje živom, kao ponudu za srpske kapitulacije i gorivo za srpski samoprezir.
Zanimljivo je i stilsko podudaranje Pajićevog poželjenog “Pravoslavlja” koje stoji nasuprot “fašizmu” i “etnofiletizmu” oca Justina sa ranijim poželjnim “pravoslavljima”. Ono predstavlja jednu vudstokovsku verziju religije za opću praksu: ljubav, mir, tolerancija (sve ono u ime čega je “Evropa” bespoštedno tukla SRJ i Beograd prije 25 godina).
Polarizacija u kojoj na jednoj strani stoje “mir i ljubav”, a na drugoj dostojanstvo i identitet prijetećeg je karaktera jer iza nje uvijek stoji sila: ako ne prihvatimo “civilizacijski” mir (kakav nam se nudio i 1999), onda dolazi “ubjeđivanje” u te civilizacijske vrijednosti.
Zapravo, od Pravoslavlja se traži da ne bude viđenje Boga, čovjeka, života, kulture, naroda, tradicije. Da ne bude faktor otpora “Evropi” već niz fluidnih osjećanja prijatnosti. NATO Pravoslavlje se uvijek pakuje kao “anything goes” kopija Pravoslavlja. A tu je o. Justin bio nesalomiv i nesavladiv. Svetitelj koji je govorio o “raju ruske duše” i “srpskom Uskrsu”, svetitelj koji je svjedočio da su naša kosmička i sveljudska osjećanja autentična samo kada su posredovana kroz srpsko osjećanje života – on mora biti na meti jednog ušminkanog autokolonijalnog “pravoslavlja”.
Treba zapaziti da su isti polemički obrti primjenjivani i u periodu od 1945. do 1990: tada se nasuprot “reakcionarnog”, “fašističkog” i “nacionalističkog” Pravoslavlja onih koji nisu pristajali na “novu stvarnost” uvijek ističu primjeri onih kooperativnih sveštenika i ideologa koji su “shvatili trenutak” i promovišu “napredak”, “nove društvene vrijednosti”, “prosvećenost” (pojmljenu kao mehanizam ideološkog dresiranja masa) isl.
I to je prilično dobro i korisno iz Pajićevog saopštenja budući da upotrebljena “argumentacija” kao i leksika jasno naznačavaju one koji se preporučuju kao poželjna zamijena za “anti-civilizacijskog” oca Justina: po srijedi su “progresivni” teolozi i medijski poslenici koji i sami intimno misle isto što i Pajić ali to nemaju volje (i računa) da javno kažu.
Podsjeća ta retorika – izgledom ali i porijeklom – i na onu sa ekstremnih dukljanskih portaloida u kojima su o. Justin i Vladika Nikolaj, upravo kao i sam sv. Sava redovno opisivani kao “protivnici Zapada” koji je tamo poistovjećen sa “napretkom” i “civilizovanošću”. Ne slučajno: mi odrođene crnogorske secesioniste i drugosrbijanske promotere samomržnje posmatramo u dva odvojena registra – jedne kao etnički a druge kao kultur-politički fenomen. No riječ je o apsolutno istom kolektivitetu: ljudima koji su, nakon zaborava sebe, postali neko drugi sebi i nama. Riječ je o glasnogovornicima kulturne konverzije koju su sami prošli. I tu im se isprječuju Sveti Sava, Vladika Nikolaj i o. Justin.
Uz Miloša Crnjanskog i svega još nekolicinu naših savremenih književnika, otac Justin je jedan od rijetkih čije riječi je moguće čitati ma odakle da se počne. U njemu je srpska teologija u HH vijeku doživjela svoj vrhunac. Upravo on nas je opominjao da se u nama stiču i prepliću ono trajno i svečovječansko sa onim našim, nacionalnim i posebnim. On i danas to čini:
“Iznenađenje je biti čovek, i to-dvostruko iznenađenje: biti čovek u ovako grandioznoj i zagonetnoj vasioni. Vi to ne osećate? Vi to ne uviđate? Zamislite: do ovoga trenutka vi niste postojali, i neko vas sada, ali u ovom vašem mladićskom uzrastu, sa ovim vašim saznanjem, sa ovim vašim aparatom osećanja, sa ovim brojem čula, odjednom izvede iz nebića u biće i – spusti u ovu dvoranu. Kako biste se osećali? Gle, svetlost je svuda oko vas. Šta biste pomislili o njoj?”
I Svjetlost svijetli u tami i tama je ne obuze.
