Kao i svake godine, na Koblerovom trgu u centru Rijeke je 6. januara uprkos jakoj kiši priređena tradicionalna proslava Badnjeg dana za vernike Srpske pravoslavne crkve. Nekih 250 kilometara južno, u mestašcetu Dicmo od oko 2.800 duša, restoran „Kamen“ bio je stecište slične, a ipak bitno drugačije skupine. Naime, na poziv Udruge „Hrvatski pravoslavni centar“ okupilo se više od stotinu ljudi, a među njima bili su i predstavnici hrvatske države. Zašto su general Marijan Mareković kao izaslanik predsednika Hrvatske Zorana Milanovća, Dinko Tandara kao izaslanik ministra hrvatskih branitelja Tome Medveda, potpredsednik Sabora Ante Sanader, gradonačelnik Vukovara Ivan Penava, uz mnoge druge, odlučili da ne budu u Rijeci, već u „Kamenu“?
Možda se odgovor delom krije u profilu predsednika Udruge Predraga Mišića Peđe. Za sebe kaže da je „po nacionalnosti Hrvat, a po narodnosti Srbin pravoslavne veroispovesti“ koji je kao dobrovoljac devedesetih učestvovao u odbrani Vukovara da bi kasnije završio u srpskim logorima.
„Naš je primarni zadatak promocija Domovinskog rata, zaštita hrvatskih branitelja nezavisno o veroispovesti, narodnosti i nacionalnosti, kao i pomaganje svim ljudima u potrebi, te se ponosimo što je humanitarni rad ono što nas obeležava“, kazao je Mišić za Jutarnji.
Hrvatski istoričar Hrvoje Klasić podseća da prave poruke zvaničnog Zagreba ne treba tražiti ni u Rijeci, ni u Dicmu, već na trećem mestu.
„Istog dana je na prijemu Srpskog narodnog vijeća u zagrebačkom hotelu Westin bio premijer Hrvatske Andrej Plenković s nekolicinom ministara, u društvu episkopa Kirila i episkopa Jovana Ćulibrka. Skup u Dicmu je u odnosu na onaj u Zagrebu doista minoran, i po obimu i po značaju, pa i po medijskoj ispraćenosti“, kaže Klasić za NIN.
Ima li Hrvatske pravoslavne crkve bez Nezavisne države Hrvatske
Pa ipak, u restoranu „Kamen“ osvanula je ikonografija iz nekih prošlih država i vremena, dovoljno kontroverznih da lako pobude zaspale duhove. Jer, nešto veštije oči primetile su velike sličnosti između grbova Udruge i Hrvatske pravoslavne crkve iz perioda Nezavisne države Hrvatske.
Iako se ideja o osnivanju autokefalne pravoslavne crkve u Hrvatskoj pojavila još sredinom devetnaestog veka, ona je nastala tek 1942. godine, i to pod specifičnim okolnostima. Naime, kada se „konačno rešenje“ za srpsko pitanje, prema receptu ustaškog ideologa Mileta Budaka – trećinu ubiti, trećinu proterati, trećinu pokatoličiti – pokazalo neostvarivim u prvih godinu dana rata, poglavnik Ante Pavelić je po nalogu Nemačke 3. aprila ukazom osnovao HPC. Slučajno ili ne, različiti četnički komandanti su otprilike u isto vreme dogovarali saradnju s okupatorskim silama, pa su s Italijanima sarađivali četnici pod vođstvom Momčila Đujića, Baja Stanišića ili Pavla Đurišića, s Nemacima četnici Koste Pećanca, a sa samom NDH su sporazume potpisivali komandanti Uroš Drenović, Rade Radić, Lazar Tešanović…
Pod velikom težinom istorijskog nasleđa, Mišić priznaje da sličnosti između grbova postoje, ali napominje da je grb Udruge crtao – on, sam, i to rukom, uz naknadnu pomoć dizajnera.
„U svakoj državi, pravoslavna crkva je koncipirana na autokefalnosti. Ako mogu biti bugarska, rumunska, makedonska, grčka i sve ostale autokefalne pravoslavne crkve, onda i u Hrvatskoj treba postojati upravo takva pravoslavna crkva. Na ovaj način, mi se u principu želimo odvojiti od Srpske pravoslavne crkve, jer ne pripadamo toj crkvi niti svetosavlju, a razlozi su jako dobro poznati. Oni su tokom Domovinskog rata širili netrpeljivost prema drugim narodima, a naročito prema hrvatskom narodu“, rekao je Mišić i kao realan okvir za pravljenje ili obnovu HPC – zavisi kako ko gleda – ponudio rok od pet godina.
Šta sad pastva ima s tim
Prema popisu iz 2011. godine, u Hrvatskoj je živelo 123.892 Srba, dok je građana hrvatske nacionalnosti, a pravoslavne verosipovesti bilo 16.647. Dakle, HPC bi u najboljem slučaju mogla računati na pastvu od oko 140.000 duša. Konteksta radi, prema popisu iz 1931. godine, poslednjem pred početak Drugog svetskog rata, u Primorskoj i Savskoj banovini Kraljevine Jugoslavije, koje ugrubo odgovaraju teritoriji današnje Republike Hrvatske, živelo je više od 650.000 pravoslavnih hrišćana – treba napomenuti, ne obavezno srpske nacionalnosti.
„Nažalost, moramo konstatovati da je SPC od 1920. godine, kada je pod tim imenom nastala, monopolizovala pravoslavlje na ovim prostorima, pa su u doba Jugoslavije svi pravoslavci na njenoj teritoriji morali pripadati njoj. To je nakon raspada bivše države stvorilo političke probleme, jer su pravoslavni hrišćani u zemljama koje nisu Srbija završili pod jurisdikcijom crkve u Srbiji. Istovremeno, SPC je tako postala i politička institucija, naročito u zemljama u kojima postoji nezanemarljivo srpsko stanovništvo. U Makedoniji je crkva autokefalnost dobila, recimo, a u Crnoj Gori je ovo pitanje u poslednje četiri godine stvorilo velika trvenja. Srbi u Hrvatskoj trenutno čine 3,2 odsto stanovništva, pa mislim da se niko ni u crkvenoj hijerarhiji SPC-a načelno ne bi protivio formiranju HPC. Problem je druge prirode, politički je – ili će HPC zagovarati ekstremni desničari koji se zalažu za istorijsku reviziju ustaškog perioda ili ćete imati pravoslavne vernike koji će se morati identifikovati kao Srbi, iako se nacionalno možda tako ne osećaju“, zaključuje Klasić.
Odnos verskog i nacionalnog bio je aktuelan i pre 82 godine, jer je HPC tada trebalo da podmiri pravoslavno stanovništvo, ali mu i oduzme nacionalnu odrednicu. Za patrijarha je izabran Germogen, ruski sveštenik koji je, bežeći od Oktobarske revolucije, preuzeo službu u jednom fruškogorskom manastiru. Kada je prihvatio da bude poglavar nepriznate crkve, proteran je iz sinoda Ruske pravoslavne crkve čiji je bio član. Partizani su ga u junu 1945. godine osudili i pogubili u Zagrebu.
Jedna crkva, a pitanja više od odgovora
Pre četrnaest godina, udruženje Hrvatska pravoslavna zajednica pokušala da je obnovi HPC, a svoj rad je registrovala 2017. godine – doduše, kao udruženje građana. Za predsednika je izabran Bugarin Aleksandar Radoev Ivanov, koji istovremeno vrši funkciju arhiepiskopa. U Domjanićevoj ulici u Zagrabu otvoren je prostor za bogosluženje, gde se navodno nekoliko puta nedeljno obavlja liturgija, a jednom je zabeležen i govor s „komemoracije za sv. Germogena“.
No, ako šale radi prihvatimo tezu da su svi pravoslavci Srbi i obratno, neko sarkastičan bi mogao da kaže da je tipično srpski nagon za neprestanim deobama nekako ušao i u redove HPC, pa se 2017. godine javio i izvesni Andrija Škulić koji sebe predstavlja kao Bonifacija, arhiepiskopa zagrebačkog i metropolita HPC.
„Mi nismo neka šarlatanska, nego sveta HPC koju ne vodi bugarski turist, nego Hrvat pravoslavac“, rekao je tada za hrvatski nedeljnik Ekspres.
Negde u trećem planu je i izvesni Ivo Matanović, izvorni inicijator obnove rada HPC koji se ograđuje i od Ivanova i od Škulića. Potonjeg opisuje kao čoveka nepismenog, šarlatanskog i veštog u obmanjivanju i krađi para…
Rečju – jedna crkva s dvojicom arhiepiskopa koji se međusobno osporavaju i, čini se, nemaju nameru da HPC registruju kao versku zajednicu. Možda se za taj korak zaista čeka neko od domobranitelja…
