Deveti novembar je najznačajniji datum u novijoj nemačkoj istoriji.
Sećanje na taj dan izaziva istovremeno i izuzetno zgražavanje zbog pogroma nad Jevrejima 1938. i velikog veselja 1989. zbog pada Berlinskog zida.
Pad Berlinskog zida je događaj koji je promenio svet. Godinu dana kasnije, Nemačka se ponovo ujedinila nakon podele duge 41 godinu. Nestankom druge diktature na nemačkoj teritoriji, odnosno nakon što je prestala da postoji Istočna Nemačka (DDR), s političke karte Evrope počeo je da nestaje i čitav real-socijalistički blok. Završen je Hladni rat Istoka i Zapada. Deveti novembar zaista je bio sudbinski dan za nemačku i evropsku istoriju.
Kraj monarhije
Ali, za Nemce je taj datum bio važan već više puta u istoriji. Na taj dan 1918. socijaldemokrata Filip Šajdeman sa balkona berlinskog Rajhstaga proglasio je republiku i tako označio kraj monarhije s carom Vilhelmom II na čelu: “Radnici i vojnici, budite svesni istorijskog značaja ovoga dana. Dogodilo se nešto nečuveno. Pred nama je veliki i nepregledan posao. Sve za narod, sve uz pomoć naroda. Ne sme da se dogodi ništa što bi naštetilo ugledu radničkog pokreta. Budite složni, verni i svesni odgovornosti. Ono staro i trulo, monarhija, srušila se sama od sebe. Živelo novo! Živela nemačka republika!”
Mlada demokratija u Nemačkoj imala je probleme od samog početka. I levi i desni hteli su da je uklone što je moguće pre. Devetog novembra 1923. u Minhenu su nacisti pokušali da izvedu državni udar. Predvodio ih je Adolf Hitler koji je za to osuđen na pet godina zatvora, ali je deset godina kasnije ipak legalno preuzeo vlast u Nemačkoj i svet survao u najveću katastrofu: Drugi svetski rat.
Sinagoge u plamenu
Već ranije su Jevrejima u Nemačkoj malo po malo oduzimana prava, i pre nego što je počelo sistematsko uništavanje. Devetog novembra 1938. u čitavoj Nemačkoj su paljene sinagoge, pljačkane jevrejske prodavnice. Oko stotinu Jevreja je ubijeno, a 26.000 uhapšeno.
Pogrom nad Jevrejima cinično je nazvan “Kristalna noć”, a zapravo se radilo o nekoj vrsti generalne probe za Holokaust. Šef nacionalsocijalističkog Nemačkog radničkog fronta Robert Lej nije krio namere nacista: “Jevreji moraju biti srušeni, Jevreji moraju biti i biće uništeni. To je naša sveta vera.”
Devetog novembra 1938. u neredima koje su organizovale paramilitarna krila nacističke partije, uništeno je oko 7.000 jevrejskih radnji, 267 sinagoga širom Nemačke, Austrije i okupirane Čehoslovačke, uhapšeno je 30.000 Jevreja, a 91 je ubijen
Heršel Grinspan imao je sedamnaest godina kada je, ne svojom odlukom, postao istorijska ličnost.
Njegovo ime neizostavni je deo priče o 9. novembru 1938. godine i “Kristalnoj noći”, događaju koji se smatra prekretnicom i početkom nacističkog pogroma nad Jevrejima. Njegova sudbina tesno je povezana sa stradanjem zajednice kojoj je pripadao, a njegov čin, počinjen iz očaja i bunta, bio je samo povod koji bi nacisti ovako ili onako našli da učine ono što su naumili: pogrom nad Jevrejima.
Državni progon Jevreja u Nemačkoj bio je uveliko u toku, već su doneti zakoni kojima im je zabranjeno da budu u državnoj službi, oduzimano im je državljanstvo, a ogroman broj njih bio je prisiljen da napusti Nemačku.
Oko 12.000 Jevreja rođenih u Nemačkoj koji su imali strano državljanstvo, dobili su krajem oktobra jedan dan da stvari spakuju u jedan kofer i napuste zemlju. Među nevoljnicima proteranim iz svojih domova, našli su se i Grinspanovi roditelji koji svog sedamnaestogodišnjeg sina, koji je ranije otišao u Pariz, pismom obaveštavaju da su proterani iz Nemačke, da ne mogu da uđu ni u Poljsku, pa se nalaze u izbegličkom kampu.
Iz revolta ili očaja, Heršel Grinspan 7. novembra odlazi u nemačku ambasadu u Parizu i tamo puca u sekretara ambasade koji ga je dočekao, diplomatu Ernsta fom Rata.
Mladi Jevrejin sam se predao pariskoj policiji i priznao šta je počinio. U njegovom džepu navodno je nađeno pismo upućeno roditeljima: “Neka mi Bog oprosti… Moram da protestujem kako bi ceo svet čuo moj protest i to ću i učiniti”.
To je bio Heršelov odgovor na prethodno pismo majke i oca u kojem je pisalo: “Niko nam nije rekao šta se dešava, ali shvatili smo da će ovo biti kraj… Nemamo ni dinara. Možeš li nam poslati nešto?”.
Vest da je Ernst fom Rat podlegao povredama koje mu je hicima zadao mladi Jevrejin zatekla je Adolfa Hitlera i visoke članove njegove nacističke klike na svečanoj večeri kojom su obeležavali godišnjicu neuspelog puča u Minhenu 1923. godine. Sam Hitler navodno je iznenada napustio skup bez uobičajenog obraćanja, što je umesto njega učinio ministar propagande Jozef Gebels koji je poručio okupljenima da firer ne želi da stranka učestvuje u organizovanju demonstracija, ali da ako one spontano buknu, ne treba da budu ugušene.
I tako su širom Rajha iste večeri počele su “spontane demonstracije”: divljanje i nasilništvo čije su perjanice bile paramilitarna krila nacističke partije i deo Hitlerove omladine. Istorijski izvori danas navode da su za “izliv narodnog gneva” postojale i posebne instrukcije: da se ne uništava nemačka i nejevrejska imovina, da se ne diraju stranci, čak ni ako su Jevreji, da se uhapsi što više Jevreja, koliko god zatvori mogu da prime. I da policija ne reaguje i ne suzbija nerede.
U noći 9. novembra demolirani su jevrejski domovi, sinagoge, prodavnice, zanatske radnje, oskrnavljena groblja. Tokom te večeri i sutradan uništeno je više od 7.000 jevrejskih radnji i 267 sinagoga. Vatrogasci su posmatrali kako gore sinagoge i gasili vatru tek ako bi počela da se širi na susedne zgrade.
Ulice gradova u Nemačkoj, Austriji i okupiranoj Čehoslovačkoj bile su pune stakla od razbijenih izloga i prozora slomljenih u besu zbog ubistva nemačkog diplomate. Po tim krhotinama koje su postale simbol tog nasilja danas ovaj događaj pamtimo kao “Kristalnu noć”.
Uhapšeno je tada 30.000 Jevreja i odvedeno u koncentracione logore, a njih 91 je, prema tadašnjim podacima nemačke policije, ubijeno. Procenjuje se, međutim, da je taj broj mnogo veći, stotine su umrle od posledica povreda koje su im zadali demonstranti, stotine su izvršile samoubistvo. Prema nekim procenama, više od 600 Jevreja žrtve su “Kristalne noći”.
Danas znamo da je ovaj događaj imao i svoju završnicu: Hitlerovo “Konačno rešenje” i genocid u kojem je ubijeno šest miliona Jevreja u godinama Drugog svetskog rata, Holokaust.
O pogromu nad Jevrejima u Nemačkoj svi su mahom ćutali, osim Hermana Geringa koji se bunio što nisu polupane glave desetinama Jevreja umesto što je uništena tolika vredna imovina, koju je on već smatrao državnom.
Poput onih koji su kopali sopstvene grobove da bi ih rafali dželata strovalili u njih, Jevreji su posle “Kristalne noći” plaćali državi štetu nastalu na kućama i imovini (njihovoj, naravno), kao i posebnu kolektivnu novčanu kaznu za ubistvo diplomate Fom Rata.
Heršel Grinspan izručen je Nemačkoj 1940. godine od strane višijevskog režima u Francuskoj. O njemu se više ništa nije čulo i njegova dalja sudbina ostala je nerazjašnjena.
Na zahtev njegovih roditelja, Zapadna Nemačka je 1960. godine proglasila Heršela Grinspana mrtvim. Ni danas se pouzdano ne zna ni gde ni kada je umro.
Pad Berlinskog zida
U nizu sudbinskih dana, 9. novembar 1938. jeste bio najgrozniji. Teško je zamisliti veći kontrast u odnosu na 9. novembar 1989. kada je pao Berlinski zid. Sreći i euforiji nije bilo kraja kada se tog dana ljudima u bivšem DDR-u neočekivano otvorila granica. Prethodno su mesecima protestovali protiv komunističkog režima.
Hiljade ljudi je pobeglo iz zemlje preko Mađarske i nemačkih ambasada u istočnoevropskim zemljama. Iz dana u dan rastao je pritisak na vlasti da olakšaju mogućnost putovanja. Ali, niko nije očekivao da će se to tako brzo dogoditi.
Kada je na jednoj konferenciji za novinare u istočnom Berlinu objavljeno da sloboda putovanja stupa na snagu odmah, mase su krenule preko granice podeljenog Berlina: “Najpre su propuštali pojedinačno, a onda su podigli rampe. Sada možemo da prelazimo bez pokazivanja legitimacije, možemo da idemo bez ičega. Bez kontrole. Ja uopšte nema kod sebe legitimaciju.”
Nakon te izuzetne noći nije bilo povratka na staro. Prva rupa u Berlinskom zidu srušila je ubrzo kompletan truli sistem bivšeg DDR-a. Po četvrti put je 9. novembra ispisana nemačka istorija, ovoga put srećna epizoda. U tome ništa ne mogu da promene ni brojne poteškoće s kojima se Nemačka susrela nakon pada Berlinskog zida i ponovnog ujedinjenja.
