Srbija obilježava Dan državnosti – u znak sjećanja na 15. februar 1804. godine, kada je podignut Prvi srpski ustanak i Sretenje 1835. godine, kada je donesen Sretenjski ustav. Ovaj dan se u Srbiji slavi kao državni praznik od 2002. godine.
U znak sjećanja na obnovu srpske državnosti početkom 19. vijeka, odnosno začetak moderne srpske države Srbija obilježava Dan državnosti – Sretenje.
Na Sretenje 1804. godine, prije 220 godina, grupa istaknutih srpskih prvaka sa prostora tadašnjeg Beogradskog pašaluka, zvanično Smederevskog sandžaka, izabrala je Karađorđa, Đorđa Petrovića, za vožda, predvodnika.
Bila je to dobro promišljena odluka zbog činjenice da je Karađorđe posjedovao ne samo lične kvalitete, odlučnost i čvrstinu, već i ratno iskustvo u sklopu austrijskih frajkora 1788-1791.
Njegov izbor izvjesno je bio i posljedica sasvim osobenog ugleda koji je uživao. Važio je za žustrog, preduzimljivog, oštrog i odlučnog, ali i čovjeka britke pameti. Bio je takođe vješt trgovac, stokom. Pretežni izvor znatnijih prihoda onovremenih Srba sa prostora Beogradskog pašaluka bio je izvoz stoke u Austriju.
Bilo je poznato i da ne trpi neposlušnost, da je katkad prijek, pa i da lako poteže oružje.
Na zboru u Marićevića jaruzi kod Orašca, u središtu Šumadije odlučeno je da se podigne buna protiv dahija, četvorice samovoljnih gospodara u beogradskom pašaluku. Njihov položaj zapravo nije bio legalan ni sa stanovišta vlasti na Bosforu, ali je uglavnom nevoljno tolerisan.
Neposredan povod bio je teror dahija poznat kao Sječa knezova, uklanjanje viđenijih i preduzimljivijih među Srbima.
Teror dahija je tada umjesto da sputa buntovnost Srba zapravo nenadano doveo do rasplamsavanja bune. Oni su prethodno 1801. godine ubili beogradskog pašu, da bi se samovolja potom uvećavala do početka ustanka 1804.
Pod vođstvom Karađorđa ustanici su ubrzo oslobodili veći dio pašaluka. Buna je najprije zahvatila krajeve zapadno od Kolubare, Šumadiju, potom Pomoravlje, Podrinje, odakle su buna nadalje širila prema jugu.
Kada je njihov položaj postao nemoguć, a pad Beograda bio nadomak, dahije su pokušale beg niz Dunav. Posjekao ih je vojvoda Milenko Stojković, jula 1804, na dunavskom ostrvu Ada Kale, u Đerdapu. Odstranjivanje dahija dogodilo se uz podršku predstavnika legitimnih vlasti na Bosforu.
U prvoj fazi ustanka bitan moment bio je Boj na Ivankovcu, kod Ćuprije, avgusta 1805. kada su ustanici potukli vojsku Hafiz-paše, novopostavljenog čelnika Beogradskog pašaluka, koji je u potpunosti oslobođen 1807. godine. Ishod Prvog srpskog ustanka odredio je mir Rusije i Turske potpisan u Bukureštu 1812. godine.
Rusija se tada, suočena sa Napoleonovom invazijom, okreće ratu protiv Francuza i široke koalicije koju su oni predvodili.
Turska je Karađorđev ustanak ugušila 1813. Uslijedio je egozodus ustaničkih prvaka, i samog Karađorđa, potucanje “od nemila do nedraga” po Austriji i Rusiji.
U Srbiji, Turci u to vrijeme sprovode strahovit, neopisiv teror.
Pošto namjera primirivanja ustanika autoritetom Bećir paše, iz Bosne, nije donijela rezultate, Sultan na Srbe šalje Hafiz pašu. Bio je to prelomni moment, jer od njegovog poraza na Ivankovcu, postaje nesumnjivo da su Srbi u ustanku protiv turske vlasti uopšte.
Uslijedila je Hadži Prodanova buna 1814, i Drugi srpski ustanak aprila 1815. godine, na Cveti, u Takovu.
Prvi i Drugi srpski ustanak 1804. i 1815. godine, postupno su doveli do obrazovanja novovjekovne srpske države. Veliki njemački istoričar Leopold Ranke nazvao je taj period – Srpska revolucija.
Takođe, Srpskom revolucijom započinje i proces oslobađanja hrišćanskih naroda Јugoistočne Evrope od Turske. Ustanak Grka 1821. uslijedio je po srpskom uzoru.
Borba Srba za nezavisnost, započeta Karađorđevom bunom na Sretenje 1804. godine, uspješno je okončana decenijama potom, pored drugog zahvaljujući mudrosti i vještini knjaza Miloša Obrenovića.
Karađorđe je tokom Prvog srpskog ustanka (1804–1813), u sklopu obnove srpske državnosti, između ostalog ustrojio i niz važnih institucija, nephodnih za postupno oblikovanje državnog ustrojstva, počev od heraldičkih znamenja, pa do Velike škole, najviše zaslugom Dositeja Obradovića, prvog ministra (popečitelja) prosvjete obnovljene Srbije, što se uzima kao daleki začetak današnjeg Univerziteta u Beogradu.
Prvi Ustav Kneževine Srbije
Sretenje je odabrano za Dan državnosti Srbije i zbog činjenice da je 1835, na taj dan, u Kragujevcu, donesen prvi Ustav Kneževine Srbije, nazvan – Sretenjski. Formalni naziv je tada zapravo bio Knjažestvo.
Njegov tvorac Dimitrije Davidović izradio ga je po uzoru na francuska ustavna rješenja iz 1791, 1814. i 1830, kao i ustav novoobrazovane Belgije iz 1831. Davidović je tvorac i termina – ustav. Prethodno je korišten termin – konstitucija, čemu je uostalom pridavano maglovito značenje.
Davidović je ustrojio zakonsko rješenje po najvišim standardima onovremenog poimanja političkih sloboda, ali sasvim neprimjereno prilikama u kojima se tadašnja vazalna Srbija nalazila. Između ostalog, u to vrijeme, ni Austrijsko carstvo, ni Turska, ni Rusija, nisu imale ustave. Upravo te zemlje izvršile su pritisak da se od Sretenjskog ustava odustane.
Na snazi bio samo 55 dana
Ustrojen po uzoru na najslobodoumnija ustavna rješenja onovremenog svijeta, poput Francuske, odnosno Belgije, Davidovićev ustav, iako usvojen, ostao je formalno na snazi svega 55 dana.
Sretenjski ustav bio je podijeljen na 14 poglavlja, i sadržao je 142 člana.
Predviđao je punu podjelu vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu. Zamišljeno je da knjaz i Sovjet dijele izvršnu vlast. Veoma važno, Ustav je proklamovao ličnu neprikosnovenost, slobodu kretanja, zanimanja, punu pravnu ravnopravnost svih građana. Feudalni odnosi su sasvim odbačeni, kao i ropstvo.
Poređenja radi, u Habzburškoj Monarhiji feudalni odnosi su bili na snazi, većim dijelom, do revolucionarne 1848/49, u Rusiji do 1861. Njegov tvorac Dimitrije Davidović bio je znameniti novinar, diplomata, ministar.
Ustav koji je napisao, u poređenju sa ustavima evropskih zemalja tog vremena, bio je krajnje slobodouman. Osim rijetkih izuzetaka poput Francuske, Belgije, ili SAD. Kneževina i Kraljevina Srbija imala je potom više različitih ustavnih rješenja: 1838, 1869, 1888, 1901. i 1903. godine.
Srbija nije slučajno izabrala 15. februar kao Dan državnosti, jer se radi o datumu za koji su vezani jedni od najznačajnijih događaja u istoriji države i srpskog naroda, a samo je dovoljno reći da je na ovaj datum prije 220 godina podignut Prvi srpski ustanak (1804), kao i da je donesen Sretenjski ustav, 1835. godine, koji je bio prvi ustav Kneževine Srbije.
Ovim povodom, o Orašcu, mjestu u kome je Đorđe Petrović Karađorđe, podigao Prvi srpski ustanak, održana je centralna državna ceremonija kojoj su prisustovali vodeći zvaničnici Srbije i Republike Srpske, sa porukom da Srbi treba da se okupe i uvijek drže do svog identiteta.
Predsjednica Vlade Srbije, Ana Brnabić čestitala je Dan državnosti i poručila da samo ekonomski jaka i stabilna Srbija, vođena ljudima koji istinski vole svoju zemlju, može biti istrajna u rešavanju pitanja od državnog i nacionalnog interesa.
“U ime Vlade Srbije i svoje lično ime, čestitam građanima Srbije nacionalni praznik Dan državnosti, uz podsećanje na Sretenjski ustav, temelj moderne srpske države, kao i uspomene na slavne pretke čiju viziju moderne i slobodne države mi danas živimo”, poručila je Brnabićeva.
Miloš Vučević, potpredsjednik vlade Srbije i ministar odbrane obratio se kao izaslanik predsjednika Srbije Aleksandra Vučića, kazavši da ličnost svakog čovjeka, njegovu sadašnjost i budućnost formira prošlost, kao putokaz kako ćemo ići naprijed.
Ministar spoljnih poslova Srbije, Ivica Dačić naglasio je da je još prije 220 godina postavljen cilj – ništa manje od slobode za svoj narod.
“Pre tačno 220 godina na ovom mestu okupili su se najviđeniji ljudi srpskog naroda i doneli jednu od najvažnijih odluka u našoj istoriji. Rešili su da krenu u borbu za slobodu, koju su generacije pre njih sanjale vekovima. Imali su pred sobom najviši cilj, koji svaki čovek i svaki narod mogu u sebi da postave. Ništa osim slobode i ništa manje od slobode za svoj narod”, rekao je Dačić.
Poruke sabornosti srpskog naroda, stigle su i sa ove strane Drine.
Tako je Milorad Dodik, predsjednik Republike Srpske kazao da je prirodno da Srpska i Srbija teže jedinstvu jer je to jedan narod, a da svi Srbi, bilo gdje da se nalaze na svijetu, treba da se okupe u srpski svijet i drže do svog identiteta, kulture, vjere i krsne slave.
“Danas u Republici Srpskoj ljudi slave ovaj dan jednako kao Dan državnosti i to ne mogu da zabrane ni lažni, ni stvarni predstavnici kolektivnog Zapada. Bez stabilne i jake Srbije mi smo kao glineni golubovi. Prirodno je da Srpska i Srbija teže jedinstvu. Mi smo jedan narod”, rekao je Dodik.
Predsjednik Vlade Republike Srpske Radovan Višković poručio je da je Sretenje – Dan državnosti Srbije jedan je od najveličanstvenijih datuma srpske slavne istorije, jer je tada u Orašcu “zapaljena iskra slobode”.
Nenad Stevandić, predsjednik Narodne skupštine RS, naglasio je da je Orašac “ugaoni kamen prelamanja srpske istorije koja govori o tome da se Srbi ne mogu okovati i porobiti”.
“Kao što voda uvijek nađe put gdje god da je prospu i Srbi će naći put do slobode. Pod junačkim barjacima i uz junačke pretke i slavnu istoriju i danas se nalazimo na putu Sretenja, spremni da se borimo i sretnemo sa svojom slobodom”, kazao je Stevandić.
Čestitke povodom Sretenja – Dana državnosti Srbije, uputili su i gradonačelnik Banjaluke Draško Stanivuković i drugi politički lideri iz Srpske.
“Ponosni smo i počastvovani što pripadamo jednom, srpskom narodu, koji je baš na ovaj dan prije dva vijeka udario temelj, prvo svojoj slobodi, a potom i svojoj obnovljenoj državnosti”, naveo je Stanivuković.
Milan Miličević, predsjednik SDS-a, poželio je da na današnji dan budemo ponosni “kao ustanici iz 1804. a mudri kao vođe iz 1835. godine”, dok je Branislav Borenović, lider PDP-a naglasio kako 15. februar, Srbi u Republici Srpskoj osjećaju svojim isto kao 9. januar.
