Aktivacija člana 5 nakon terorističkih napada 11. septembra i invazija na Avganistan koja je usledila ostaju upozorenje na negativne posledice ishitrenih reakcija i (zlo)upotrebe principa kolektivne odbrane.
Na današnji dan pre 22 godine, 12. septembra 2001, Sjedinjene Američke Države su se pozvale na član 5. osnivačke povelje NATO-a, nepuna 24 sata od napada na Kule bliznakinje u Njujorku i zgradu Pentagona u Vašingtonu, u kojima je poginulo skoro 3.000 ljudi. Američke obaveštajne službe napade su povezale sa Al Kaidom, islamističkom terorističkom organizacijom čija se centrala u tom trenutku nalazila u Avganistanu u kom su na vlasti bili Talibani.
Reč je o prvom i do danas jedinom slučaju u više od 70 godina dugoj istoriji tog saveza da se neka država članica pozvala na taj član i zatražila pomoć od svojih saveznika u borbi protiv spoljne pretnje.
Američki zahtev prethodio je invaziji na Avganistan koja je usledila kasnije te godine i tako je započeta era “rata protiv terorizma”, koja će obeležiti mandate predsednika Džordža Buša i čije posledice ceo svet oseća i danas.
Teroristički napadi od 11. septembra promenili su Ameriku iz korena. Era takozvanog “kraja istorije”, nazvana po popularnoj knjizi Fransisa Fukujame koju je karakterisao unipolarni momenat nakon okončanja Hladnog rata i relativna politička i ekonomska stabilnost na Zapadu, okončan je u samo jednom danu, a Amerika je pronašla novog neprijatelja broj 1 – islamski terorizam u užem i islam kao religiju u širem smislu. Lider Al Kaide Osama bin Laden, do tada malo poznati islamski fundamentalista, preko noći je postao najomraženija ličnost u Americi.
Iako je era “rata protiv terorizma” ostala upamćena kao doba izraženog američkog unilateralizma tokom kog se Vašington nije libio da vuče jednostrane poteze, krši međunarodno pravo i ulazi u sukobe čak i sa saveznicima kako bi postigao svoje ciljeve, Amerikanci su u prvi mah odlučili da u svoje akcije uvuku i NATO, odnosno 19 država koje su u tom trenutku bile članice tog saveza.
Šta je član 5?
Šta je, zapravo, član 5 osnivačke povelje NATO-a?
Reč je o članu osnivačke Povelje severnoatlantskog saveza u kom ukratko piše da se “napad na jednu od država članica tretira kao napad na sve”, kao i da će one preduzeti “sve akcije koje je neophodno kako bi se pomoglo napadnutom savezniku”. U članu 5 piše i da Savet bezbednosti Ujedinjenih nacija mora biti obavešten o svim preduzetim merama, kao i da “one moraju biti obustavljene onog trenutka kada SBUN preuzme neophodne mere kako bi se održao međunarodni mir i bezbednost”.
Nakon što su saveznici aktivirali član 5, Severnoatlantski savet – glavno političko telo za donošenje odluka unutar saveza – odličio je da razmotri da li se teroristički napadi na SAD mogu okarakterisati kao “direktni spoljni napad na SAD” koji bi bio pokriven klauzulom o kolektivnoj odbrani. Deliberacija o tom pitanju trajala je do 2. oktobra kada je odličeno da je se član 5. odnosi na tu konkretnu situaciju.
Pozivajući se na član 5, članice NATO-a su “pokazale solidarnost prema Sjedinjenim Državama” i, kako je tad navedeno, “na najoštriji mogući način osudile terorističke napade na Sjedinjene Države”.
Uloga NATO-a je, ipak, u prvih nekoliko meseci bila stavljena u drugi plan, pošto je invazija sprovedena uglavnom u direktnoj režiji SAD i manje grupe saveznika. NATOa snage su patrolirale u istočnom Mediteranu, aktivnije su delile obaveštajne podatake i davale blanko dozvole američkim avionima za nadletanje teritorija pod kontrolom njegovih članica.
Nakon što su Amerikanci i njihovi saveznici uspešno zauzeli Kabul, srušili talibanske vlasti i proterali ih u nepristupačne planinske oblasti završena je prva faza rata u Avganistanu. Protivnik je pobeđen, verovali su u Vašingtonu, iako je Osama bin Laden uspeo da umakne američkim specijalcima u pećinama Tora-Bore. Tada je na red došla stabilizacija Avganistana i izgradnja novih institucija. To je počelo odlukom Saveta bezbednosti od 20. decembra 2001. godine, kada su formirane Međunarodne snage za bezbednosnu pomoć (ISAF).
Iako su osnovane pod patronatom Ujedinjenih nacija, ISAF su na zahtev te organizacije 2003. godine prešle pod komandu NATO-a. Njihove nadležnosti su proširene sa obuke novoformiranih avganistanskih snaga za borbu protiv Talibana.
Na svom vrhuncu krajem prve i početkom druge decenije 21. veka, Međunarodne snage za bezbednosnu pomoć su raspolagale sa oko 130.000 vojnika raspoređenih u oko 400 vojnih baza širom zemlje.
U misiji su učestvovali vojnici iz svih zemalja članica NATO-a, ali i drugih država poput Austrije, Finske, Irske, Bosne i Hercegovine, Azerbejdžana, Jermenije i Gruzije. Međunarodne snage za bezbednosnu pomoć rasformirane su krajem 2014. godine, kada ih je zamenila Misija odlučna podrška (Resolute Support Mission), takođe pod komandom NATO-a, koja je bila daleko manjeg obima i koja je u Avganistanu ostala do okončanja rata na leto 2021. godine.
Ishod NATO misije u Avganistanu, ali i čitavog američkog angažmana u toj zemlji, dobro je poznat. Nakon što su Amerikanci najavili da će se u potpunosti povući iz te zemlje do septembra 2021. godine, Talibani su vešto iskoristili svoje prednosti na bojnom polju i započeli ofanzivu protiv režima koji je Vašington postavio nakon invazije 20 godina ranije. Potpuni kolaps avganistanske vojske bio je neminovan, ali malo ko je očekivao da će Talibani zauzeti Kabul već 15. avgusta te godine – nekoliko nedelja pre nego što su Amerikanci završili svoje povlačenje.
Dvadeset dve godine kasnije, odluka Vašingtona da se pozove na član 5. i zatraži pomoć od drugih članica NATO-a i dalje ostaje jedini takav slučaj u istoriji. O aktivaciji tog člana bilo je reči sredinom novembra prošle godine, kada je u eksploziji rakete na istoku Poljske poginulo dvoje ljudi. Ukrajina je taj incident pokušala da pripiše Rusiji lažno je optužujući za napad na NATO članicu, nesumnjivo sa ciljem direktnog uvlačenja tog saveza u svoj sukob sa Moskvom. Ipak, hladne glave su preovladale, a ubrzo je otkrivano da je za eksploziju kriva ukrajinska PVO.
Sve češći incidenti na granicama Ukrajine i NATO članica, za koje mnogi veruju da su delo ukrajinskih službi, predstavljaju upozorenje da bi se najpoznatiji član osnovačke povelje NATO-a ipak mogao biti ponovo aktiviran, ovog puta sa još opasnijim posledicama.
