“Posljednja stanica Marselj”, tematska izložba Fondacije “Dr Todor Lazarević, ban Vrbaske banovine”, koja je rađena u saradnji sa Ljubišom Vučićem, dokumentaristom i novinarom, biće otvorena u Kulturnom centru Banski dvor večeras u 18 časova.
Tema izložbe je ubistvo kralja Aleksandra I u francuskoj štampi, a o izložbi je govorila Nadežda Lazarević Kovačević, u ime Fondacije “Dr Todor Lazarević, ban Vrbaske banovine”.
“U junu 1934. godine u zvaničnu posjetu Kraljevini Jugoslaviji došao je ministar inostranih poslova Francuske Luj Bartu. Tom prilikom pozvao je kralja da posjeti Francusku, a sve u vezi s dogovorom o očuvanju svjetskog mira, koji počinje biti ugrožen dolaskom Hitlera na vlast. Kralj je poziv prihvatio i određuje se datum: 9. oktobar 1934. godine. Na svoje posljednje putovanje kralj Aleksandar I Karađorđević krenuo je u pratnji supruge, kraljice Marije, kneza Pavla i kneginje Olge”, kaže Lazarević Kovačevićeva.
FOTO Borislav Brezo
Ona detaljno opisuje kraljevo putovanje.
“Četvrtog oktobra 1934. godine, negdje oko ponoći, smjestio se u voz kojim su putovali do Kosovske Mitrovice, a odatle su automobilima krenuli do luke Zelenika, gdje je bio usidren razarač jugoslovenske ratne mornarice ‘Dubrovnik’. Na proputovanju kroz Crnu Goru kralj je obišao svoju rodnu kuću na Cetinju i posjetio majčin grob. Obišli su i nedavno kupljeno kraljičino imanje uz samu morsku obalu u Miločeru, nedaleko od Budve. Kad su stigli u Zeleniku, bjesnila je oluja, ‘nebo se sastavilo sa zemljom’, a talasi visoki gotovo pet metara kidisali su na usidreni razarač ‘Dubrovnik’. Kralj je tog 6. oktobra ujutro iznenada odlučio da ode do manastira Savina iznad Herceg Novog, gdje se pomolio i zapalio svijeću”, priča koautorka izložbe. Zbog ekstremno lošeg vremena, nastavila je ona, kralj odlučuje da, i pored njihovog negodovanja, kraljica i kneževski par otputuju u Pariz vozom, a sam se ukrcao na brod.
“Nevrijeme se nije smirivalo i kažu da su na Otrantu i oficiri pomišljali da je ‘svemu kraj’, pošto je moćnu grdosiju, razarač ‘Dubrovnik’, more bacalo kao ljusku od oraha. Samo je kralj bio potpuno miran i čak izlazio na palubu kada je to bilo moguće. Na ovo kobno putovanje kralj je krenuo bez obezbjeđenja jugoslovenske policije. Premijer Uzunović je smatrao da bi to predstavljalo prevelik finansijski izdatak, a ministar policije Živojin Lazić je tvrdio da će to francuska policija obaviti vrhunski profesionalno. I kralj se saglasio”, ističe Nadežda Lazarević Kovačević.
Jedini zadužen za kraljevu bezbjednost na tom putu, podsjetila je, bio je Vladeta Miličević, koji je obavještajni zanat izučavao u Parizu, Bernu i Londonu po preporuci svjetski poznatog Arčibalda Rajsa i uz to je bio fanatično posvećen svom poslu.
“Kralj Aleksandar je obukao svoju svečanu admiralsku uniformu, odbijajući da navuče pancir, mada ga je njegov vjerni sobar Zečević uporno pokušavao nagovoriti, jer ga je to zamolila i kraljica Marija. Priča se da mu je kralj šeretski odgovorio: ‘Nema smrti do sudnjega dana. Zeko, zar te nije sramota, idemo kod naših, idemo kod Francuza.’ Pred izlazak na obalu, kralju je prišao Svetislav Lazarević, generalni konzul Kraljevine Jugoslavije u Marselju, i diskretno mu predao poruku Vladete Miličevića u kojoj mu poručuje da se ne iskrcava nego da produži prema Tulonu, jer imaju alarmantna obavještenja da u Marselju čekaju ustaški teroristi”, navodi Nadežda Lazarević Kovačević, dodajući da se Aleksandar i na ovo oglušio, ističući da se protokol mora poštovati. Na obali ga je, kaže koautorka izložbe, dočekao ministar Bartu i kroz masu građana jedva su se probili do automobila.
“Mada je protokol predviđao zatvoreni blindirani automobil, dočekao ih je kabriolet sa spuštenim krovom. Na tome je insistirao lično Bartu, tvrdeći da Francuzi žele da vide jugoslovenskog suverena, kojeg obožavaju. Aleksandar je sjeo na zadnje desno sjedište, a ministar Bartu do njega. Na sjedištu preko puta nalazio se general Žozef Žorž. Sjedište do vozača bilo je prazno, mada je po protokolu tu trebalo da sjedi kraljev ordonans, pukovnik Milorad Radović, koji se nalazio tek u šestom automobilu iza kraljevog. Kolonu je predvodio vod konjičke garde, a pored kraljevog automobila, koji se avenijom Kanabijer kretao presporo, nije bilo obezbjeđenja”, podvlači organizatorka izložbe.
Kako dalje stoji u njenom tekstu, od pločnika krcatog narodom do kraljevog automobila bila je razdaljina od dvadesetak metara.
“U jednom momentu, na mjestu gdje se avenija malo sužavala, čovjek sa buketom cvijeća se odvojio iz mase, pritrčao kraljevom automobilu, koji je milio, stao na papučicu i počeo da puca. Bio je to Veličko Dimitrov Kerin, alijas Vlado Černozemski, jedan od najbolje obučenih ustaških terorista. Konjanici su ga na licu mjesta sasjekli sabljama, ali kralj je već pogođen sa četiri metka: u pluća pored srca, iznad desnog bubrega, u lijevu nadlakticu i u palac desne ruke. Prvi metak bio je smrtonosan, jer je oštetio glavne krvne sudove i krv je oticala u mlazevima. U tom trenutku, umjesto da poveća brzinu, vozač je zaustavio auto. Nastao je opšti metež”, opisuje događaj Nadežda Lazarević Kovačević.
Do smrtno ranjenog kralja, kaže u nastavku, prvi je dotrčao Bogoljub Jeftić, ministar spoljnjih poslova, koji se nalazio u automobilu iza kraljevog.
“Stigao je i ordonans Radović i naredio vozaču da vozi u najbližu bolnicu, ali on ih odvozi u gradsku prefekturu. Jeftić i Radović su uz pomoć dvojice ljudi koji su se zatekli pred prefekturom unijeli ranjenog kralja, koji je još davao znakove života, i položili ga na kanabe. Stigli su i ljekari i odmah dali injekciju u srce, ali bilo je kasno. Kažu da se kralj samo trgnuo, dva puta uzdahnuo i izdahnuo. U 16.45 časova, 9. oktobra 1934. godine, prestalo je da kuca srce kralja Aleksandra od Jugoslavije”, navela je Lazarević Kovačevićeva.
I laiku je, tvrdi organizatorka izložbe, jasno da bi pancir spriječio tragičan ishod.
“Tako su diletantske greške francuske policije, namjerne ili nenamjerne, i krajnje nonšalantan odnos u organizaciji događaja visokog rizika, potpomognuti kraljevom fatalističkom tvrdoglavošću, prouzrokovali nesagledivu tragediju, koja je, sigurno, promijenila i tok istorije. U ovom atentatu život je izgubio i Luj Bartu, francuski ministar inostranih poslova”, prepričava Nadežda Lazarević Kovačević.
FOTO Borislav Brezo
Bartuova rana u nadlakticu, podsjeća, nije bila smrtonosna, smatra se da ga je pogodio zalutali policijski metak.
“Međutim, odmah nakon pucnjave izašao je iz auta i trčao do zapovjedništva policije i vojske i zapomagao da zovu bolnička kola. Izgubio je mnogo krvi i preminuo na operacionom stolu obližnje bolnice, sat nakon kralja Aleksandra. Iako teško ranjen, preživio je jedino general Žorž. Kažu da je bilo ključno što je metak, koji bi, sigurno, bio smrtonosan, pogodio Orden Sv. Save na njegovim grudima”, ističe Nadežda Lazarević Kovačević. Ona dokumentuje i da je napravljen odlivak kraljeve glave i desne ruke, te da je tijelo balzamovano i obučeno u svečanu uniformu.
“Obavljeno je opijelo na razaraču ‘Dubrovnik’. Ponos ratne mornarice Kraljevine Jugoslavije, razarač ‘Dubrovnik’ uplovio je u splitsku luku 14. oktobra, gdje je, takođe, održano opijelo. Kovčeg je, potom, prebačen u voz, koji je preko Zagreba u Beograd stigao 15. oktobra oko ponoći. Na stanici su čekali knez Pavle, predsjednik Vlade Uzunović, patrijarh Varnava, gradonačelnik Beograda Nešić, i namjesnici, ban Savske banovine Ivo Perović i Radenko Stanković. U državi je proglašena šestomjesečna žalost, koja je trajala do 9. aprila 1935. godine”, zaključuje Nadežda Lazarević Kovačević, uz napomenu da je kralj Aleksandar sahranjen na Oplencu kod Topole, u Crkvi Sv. Đorđa, spomen-crkvi i mauzoleju dinastije Karađorđević.
O koautoru izložbe
Ljubiša Vučić je rođen u Banjaluci 1988. godine. Školovao se u rodnom gradu, gdje je i diplomirao 2013. godine na Fakultetu političkih nauka – Smjer novinarstvo i komunikologija. Tokom studija svoja široka interesovanja isprofilisao je u oblasti dokumentarnog novinarstva, a aktivno znanje francuskog jezika i dalje usavršava na Francuskom institutu u Banjaluci, čiji je dugogodišnji član. Još kao student počeo je pasionirano sakupljati staru francusku štampu, novine i časopise, ali i literaturu, s ciljem istraživanja francusko- srpskih/jugoslovenskih odnosa. Tako je u proteklih deceniju i po, samoprijegornim i upornim radom, sakupio zbirku raritetnih primjeraka francuske štampe. Naročito su interesantni novinski članci iz perioda od 1903. do 1921. godine, koji su posvećeni životu i radu kralja Petra I Karađorđevića, kao i tekstovi posvećeni njegovom sinu, kralju Aleksandru, od 1922. do njegovog tragičnog kraja 1934. godine u Marselju. Treba pomenuti i veoma rijetke zapise u štampi o izgradnji zajedničkog spomenika kralju Petru I i kralju Aleksandru I Karađorđeviću. Kuriozitet je da je to jedini spomenik u Parizu koji nije srušen tokom Drugog svjetskog rata. U Fondaciji “Dr Todor Lazarević, ban Vrbaske banovine” su prepoznali vrijednost i autentičnost impozantne zbirke Ljubiše Vučića, posebno fascinirani sistematičnošću kojom je sakupljena građa tematizovana.
Dragan Kovačević, direktor Fondacije, u saradnji sa Vučićem, sačinio je koncept, sa namjerom da ovaj nesvakidašnji istorijski materijal u nekoliko izložbenih postavki bude predstavljen javnosti Banjaluke i Republike Srpske, što je prihvaćeno od nadležnih u Kulturnom centru Banski dvor. Imajući u vidu da se ove godine obilježava 90 godina od ubistva kralja Aleksandra, prva tematska izložbena postavka, autora Ljubiše Vučića, “Posljednja stanica Marselj”, u organizaciji Fondacije “Dr Todor Lazarević, ban Vrbaske banovine” i Kulturnog centra Banski dvor, govori o atentatu na jugoslovenskog kralja i podizanju spomenika kraljevima iz dinastije Karađorđević, Petru I Oslobodiocu i Aleksandru I Ujedinitelju 1936. godine u Parizu.
